Tôi và chú em Nguyễn Thanh Phiên có ý định về thăm quê dịp Lễ hội đình làng rằm tháng 7 và Quốc khánh 2/9 năm nay. Nhưng dịch covid 19 bùng phát lại đã ngăn cản ý định đó. Giờ đây, dù chỉ cách 500 km thôi mà tôi chỉ còn biết ngồi hoài niệm về quê hương với ký ức “Thương nhớ làng quê”.
Trần Xá quê hương tôi, một làng quê bên bờ ngã ba sông Nhật Lệ - Kiến Giang – Long Đại đã được hình thành và phát triển qua mấy trăm năm. Theo gia phả của các dòng họ để lại thì vào khoảng những năm cuối của thế kỷ XVI dưới thời nhà Hậu Lê, trước yêu cầu của lịch sử đề ra là phải chấn hưng đất nước, mở rộng cõi bờ, giữ yên xã tắc, xây dựng cuộc sống yên vui cho dân lành, thực hiện dân giàu, nước mạnh làm phên dậu giữ gìn bờ cõi, chống giặc ngoại xâm. Ông cha ta tầng tầng, lớp lớp từ đất Bắc Hà thực hiện những cuộc viễn du tìm miền đất mới dựng làng lập ấp mở mang bờ cõi.
Trong dòng người ly quê tìm miền đất hứa, xây dựng buôn ấp, làng xã có các vị thủy tổ của các dòng họ Đỗ, họ Nguyễn Đức, họ Nguyễn Văn, họ Nguyễn Mậu, họ Trần, họ Phạm, họ Hoàng, họ Võ … cùng chọn mảnh đất đắc địa này làm nơi dừng chân. Từ thuở sơ khai, trên miền đất mới, các dòng họ bằng sức lao động cần cù, một nắng hai sương vượt qua bao gian lao vất vả của thời tiết khắc nghiệt, nắng gió tiền tiêu, phá đất khai hoang, dựng lều, dựng trại để mở đầu một cuộc sống mới. Từ đây đã hình thành nên một làng quê bên hữu ngạn sông Nhật Lệ, nơi hợp lưu của hai dòng sông Kiến Giang và Long Đại, đó là làng Nhà Tràn tức làng Trần Xá ngày nay. Dân Nhà Tràn đoàn kết đùm bọc thương yêu nhau, cùng chung lưng đấu cật dựng xây làng xã, tạo nên cuộc sống ấm no, hạnh phúc được nhiều nơi biết đến. Đó là truyền thống văn hoá tốt đẹp được hình thành trong lao động dựng xây và trong cuộc đấu tranh chống thiên tai địch hoạ giữ gìn làng xã bình yên.
Chúng ta ghi nhận công lao to lớn của các bậc tiền nhân không chỉ bởi công đầu lập làng giữ đất mà bởi sự nhìn xa trông rộng khi xây dựng làng khoa học hợp phong thủy theo kiến trúc đường làng trục chính theo dọc bờ sông Nhật Lệ được nối với các ô bàn cờ là các ngõ xóm có hệ thống thoát nước tập trung hoàn chỉnh. Đây chính là sự độc đáo, bản sắc riêng và là niềm tự hào mà chúng ta phải gìn giữ và phát huy.
Cũng như địa danh Quảng Ninh nói chung và làng Trần Xá nói riêng, vùng đất nơi đây đã phải trải qua bao thăng trầm của lịch sử bởi những thiên tai và địch họa, là những cuộc chiến tranh liên miên để tồn tại và phát triển. Trong đó điển hình là cuộc chiến Trịnh Nguyễn phân tranh dai dẳng và gần đây nhất là cuộc kháng chiến trường kỳ chống Pháp, cuộc chiến chống chiến tranh phá hoại của giặc Mỹ.
Sau ngày hòa bình lập lại trên miền Bắc, làng Trần Xá chúng ta bắt đầu xây dựng cuộc sống với những khó khăn bộn bề. Lứa chúng tôi là nhân chứng sống chứng kiến một giai đoạn đầy bi hùng này. Đó là những năm các hợp tác xã ra đời với cách làm ăn mới, ruộng góp chung, làm chung, ăn chia theo công điểm ngày công đóng góp. Nhờ có hợp tác xã mà đã tập hợp được sức người để làm thủy lợi, bờ vùng, bờ thửa và các ngành nghề phụ như xí nghiệp gạch ngói Trần Xá nổi tiếng một thời. Bọn trẻ con chúng tôi cũng tham gia làm cho hợp tác xã để có công điểm cho gia đình như đi đào mương thủy lợi, đi đập đất, đi gặt lúa hay đi bứt cỏ cho trâu ăn mùa hè. Nhưng có lẽ cái dấu ấn ghi lại khó phai mờ trong ký ức tôi là những buổi tối mùa hè ở sân hợp tác xã với trò chơi trốn tìm, đánh trận giả, bịt mắt bắt dê… ầm ào, náo nhiệt bởi tiếng hò hét, cải nhau chí chóe.
Nhưng rồi cuộc sống khó khăn vẫn hoàn khó khăn. Do vùng quê bao bọc bởi sông nên không có nguồn nước cấp chủ động mà phụ thuộc vào thiên nhiên. Mỗi năm chỉ trồng được một vụ lúa chính đông xuân. Vụ thu đông là đồng khô cỏ cháy và năm nào may mắn nhờ trời mới làm thêm ít lúa vại. Sau khi dự án kênh Duy Hàm không thành công thì chấm dứt hoàn toàn vụ lúa vại vì nước bị kênh dọc, kênh ngang hút cạn kiệt luôn.
Với cách làm tập thể “cha chung không ai khóc” cộng với điều kiện thiên nhiên khắc nghiệt nên năng suất lúa của hợp tác xã đạt thấp. Thời đó mỗi ngày công tính ra chỉ chỉ được 0,3 kg thóc. Nạn đói triền miên xẩy ra hầu như quanh năm mà nhất là ngày ba tháng tám đến mức cả làng phải lên vùng dân tộc để mua sắn về ăn. Tuổi thơ chúng tôi lớn lên bằng những bữa cơm độn mà phần cơm ít hơn phần sắn khoai. Để cứu đói mọi nhà phải lên rừng chặt củi đem về Bảo Ninh, Đồng Hới bán kiếm tiền. Trang lứa chúng tôi vì vậy mà nói đến đi củi là ai cũng thành thạo, giỏi giang.
Làng quê Trần Xá quê tôi mùa thu này đã khác xưa nhiều. Nghị quyết khoán 10 và sự đổi mới trong chính sách phát triển nông nghiệp nông thôn của Chính phủ đã làm người nông dân chăm chỉ một nắng hai sương trên mảnh đất của mình và lựa chọn thời vụ đúng để đưa lại những vụ lúa được mùa với năng suất tăng lên đột biến. Nhờ vậy mà tuy đồng ruộng chỉ làm được một vụ lúa nhưng cũng cầm cự đủ ăn được cả năm. Ngoài ra với sự cần cù, sáng tạo nên bà con đã đưa được giống dưa hấu từ miền Nam về gây dựng và phát triển thành một thương hiệu nổi tiếng là “Dưa hấu Hàm Ninh”. Từ đây dưới nắng nóng hạn hán của mùa hè cánh đồng làng Trần Xá nói riêng và xã Hàm Ninh nói chung đã cho thu hoạch sản phẩm dưa hấu ngọt lịm vị cát của đất phù sa tỏa đi khắp tỉnh nhà và cả các địa phương lân cận.
Một điều đặc biệt mà xưa kia các cụ có nằm mơ cũng không ngờ có một ngày nguồn nước ngọt quý giá từ Rào Đá lại tuôn chảy về tưới mát đồng ruộng quê tôi. “Nước về tưới mát ruộng đồng, thỏa lòng mong ước cha ông bao đời”. Nhờ có nước nên không chỉ vụ đông xuân chủ động tưới tiêu, liên tục được mùa mà vụ hè thu đã trở thành một trong những vụ lúa chính quê tôi. Giờ đây nhìn cánh đồng lúa bát ngát đang vào độ chín trong mùa thu tháng tám (xem video vlip) mà lòng tôi cảm thấy lâng lâng hạnh phúc. Những ngày hè nóng rát khô hạn ngày xưa thời chúng tôi chỉ còn là dĩ vãng.
Hưởng ứng phong trào xây dựng nông thôn mới, làng Trần Xá quê tôi đã về đích hơn hai năm qua và ngày càng hoàn thiện hơn danh hiệu đó cùng với xã nhà. Nhờ vậy mà cuộc sống của người dân đã được nâng cao cả về vật chất và tinh thần.
Chào mừng 75 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9 năm nay (1945 – 2020), làng Trần Xá phấn khởi thu hoạch vụ lúa hè thu đang chín rộ ngoài đồng và đẩy nhanh tiến độ làm hệ thống thoát nước. Tuy bận rộn nhưng bà con vẫn tranh thủ vệ sinh khuôn viên, chăm sóc cho các con đường hoa, luyện tập văn nghệ, thể thao chuẩn bị cho thi đấu thể thao và đêm hội diễn văn nghệ thường niên chào mừng Ngày lễ hội đình làng rằm tháng bảy và kỷ niệm Ngày Quốc khánh 2/9.
Xin chúc mừng làng quê Trần Xá thân yêu của tôi ngày càng đổi mới và phát triển.
Chúc cho quê hương tiếp tục vững bước tiến lên trên con đường xây dựng một xã hội dân chủ, công bằng, văn minh để người dân được hưởng một cuộc sống tự do, ấm no và hạnh phúc.
Tháng 8 năm 2020
N.T.T