Xin giới thiệu bài viết bút ký với tiêu đề ĐẤT NGỌT của Nhà báo Thái Toản.
Giữa thu năm 2005, tôi cùng anh bạn Ánh Dương- phóng viên Đài Truyền thanh- Truyền hình huyện Quảng Ninh tác nghiệp,
làm phóng sự truyền hình “Dưa hấu trên đất lúa một vụ ở xã Hàm Ninh”. Lần đó, ông Nguyễn Đức Hiếu- người trồng dưa ở thôn Trần Xá bổ một quả dưa đỏ, mấy anh em cùng “giải khát” giữa đồng khô nắng rát. Dưa quá ngọt, Ánh Dương nói “Cũng đã ăn dưa đỏ ở nhiều nơi, nhiều lần rồi nhưng sao dưa ở đây ngọt lạ, ngọt hơn hẵn dưa nhiều nơi khác”. Tôi nói vui “Ông không biết à, dưa Trần Xá ngọt trắc là bởi đất ở đây ngọt. Đất các nơi làm chi được như đất Trần Xá, đất Hàm Ninh”. Ông Hiếu tiếp lời “ Chú nói để cười, nhưng có điều, mấy chục năm nay, đến vụ hè thu đất ở đây bị bỏ hoang tiếc quá.
Qua đây mới biết, cũng là đất, nhưng nếu trồng không được cây này thì trồng cây khác. Cây này năng suất thấp, hiệu quả kinh tế thấp thì chuyển sang trồng cây khác hoặc làm gì đó để có kinh tế, có thu nhập chứ đừng thả đi”. Từ bao đời nay, đồng đất thôn Trần Xá nói riêng, đồng ruộng xã Hàm Ninh nói chung được cho là “bán tử địa” nên làm ruộng luôn khó khăn về khâu nước tưới. Không ai nhớ rõ từ thuở nào nữa, mỗi năm người dân chốn này gieo cấy lúa chủ yếu vụ năm (tháng chạp năm trước cấy, đến tháng 5 năm sau gặt), còn vụ mười thì “tùy trời”. Sau khi gặt lúa vụ năm xong, cuối tháng 5, trời trong veo, nắng nóng khét lẹt, gió Nam (gió Lào) thổi khô khốc, đồng cháy, các mương máng, ao hồ không giọt nước, giữa ruộng, dưới mương đất nứt toác. Nhưng lạ, đó cũng là thời điểm dân Hàm Ninh ra đồng làm lúa vụ mười (lúa không gieo, không cấy, chỉ dùng tay vung thóc giống lên ruộng cho đều, khi nào mưa xuống thóc mới nẩy mầm, mãi đến tháng 10 thu hoạch). Làm lúa vụ mười, còn gọi lúa vại, khổ nhất là công đoạn đập đất bửa. Nắng nhòa mắt nhưng giữa đồng, người nông dân vẫn nai lưng, vung đùi vồ bổ xuống những tảng đất thịt nặng, chai cứng do trâu còng lưng cày lên. Đập đất bửa, đập đất vại, những ngày đầu có ai mà không bị bong tay, phỏng da, đau rát bởi bàn tay tứa máu. Vất vã là thế nhưng đến vụ thu hoạch, nhà nào may lắm là đủ thóc gạo qua kỳ giáp hạt, bởi vậy nên người dân nơi đây đành “ đoạn tuyệt” với vụ lúa tháng 10; còn vụ năm chuyển dịch thời vụ thành vụ đông xuân. Thế nhưng, người nông dân Hàm Ninh như thể sinh ra là để làm ruộng, bởi bỏ vụ mười, nhiều người đứng ngồi không yên, ra đồng làm lúa hè thu như các nơi; nhưng khốn nổi, “nước ơi!”, lúa không nước, cây lúa như cỏ khô. Rốt cuộc, đồng đất “bán tử địa” lại hoàn bán tử địa. Vậy từ đó, mỗi năm, người dân Hàm Ninh đành phải chăm hẵm một vụ đông xuân để có thóc gạo “trang trãi” quanh năm.
Sau mấy năm “lặn lội” vào tận tỉnh Khánh Hòa làm thuê- trồng dưa hấu, anh Nguyễn Đức Sinh đã nhận thấy, nơi đây đất thịt giống như đất quê mình sao họ trồng dưa hấu được mà ngoài mình đất ruộng lại thả hoang! Trăn trở nhiều đêm, anh Sinh quyết định “ăn cắp nghề”, và rồi anh mua hạt dưa giống An Tiêm 1 “khăn gói” về quê. Đưa chuyện sẽ trồng dưa trên đất ruộng một vụ trao đổi, bàn bạc, mới đầu mấy chú cháu, anh em của anh Sinh đều bác bỏ, chống đối, cho rằng sẽ là lảng phí công, “tiền mất tật mang”. Phân tích mãi, nói mãi hai anh trai của Nguyễn Đức Sinh là Nguyễn Đức Hiếu và Nguyễn Đức Vỹ cùng chú ruột Nguyễn Đức Bình đành lòng nghe theo. Bốn chú cháu ra đồng đóng trại, dựng lều làm đất trồng dưa trên diện tích 6 sào. Dân Trần Xá thấy chuyện lạ, từ thời mới lập làng, từ khi cha sinh mẹ đẻ đến giờ, có ai trồng dưa hấu trên cánh đồng quê mình chưa? mà lại trồng trên đất khô hạn! Không bao giờ. Đừng nói là Hàm Ninh nữa, cả huyện Quảng Ninh bấy lâu cũng chưa có làng nào, xã nào trồng dưa hấu. Ai có về chợ Đồng Hới có khi mới thấy người ta bán dưa đỏ Lộc Đại (xã Lộc Ninh) hoặc dưa các huyện, các tỉnh khác chở đến bán mà thôi... Vậy mà, điều kỳ diệu cũng đã đến; ăn uống, mời mọc, cho biếu xong, 6 sào dưa “thử nghiệm” 4 chú cháu bán được 15 triệu đồng dưa đỏ, trừ mọi chi phí, mấy chú cháu bỏ túi 12 triệu đồng. Đến lúc đó, người Trần Xá mới à à, giỏi giỏi, giỏi thật. Nghe chị Nguyễn Thị Thao- Chủ tịch Hội phụ nữ xã Hàm Ninh “nhanh miệng khoe”, tôi cùng Ánh Dương mới “chớp ngay” phóng sự đầu tiên về dưa hấu ở xã Hàm Ninh.
Người Hàm Ninh vốn quen nắng mưa, chai sạn với đồng áng, rú rừng, học giỏi, học hỏi nhanh nên vụ hè thu năm sau không những dân Trần Xá mà cả người dân hai thôn Quyết Tiến, Trường Niên cũng ra ruộng, dựng lều trồng dưa. Tất cả 23 hộ, trồng trên diện tích 2 ha. Các hộ dân này đều được anh Nguyễn Đức Sinh bày cách làm đất, lên luống, làm rãnh, chọn giống, kỹ thuật gieo hạt, bón phân... nên dưa của ai cũng ra quả nhiều, quả to, đẹp, ngọt, bán được giá, lãi to. Qua hai vụ dưa, xã Hàm Ninh mới có cơ sở khẳng định đồng đất Hàm Ninh trồng dưa hấu vụ hè thu cho năng suất, chất lượng và hiệu quả kinh tế cao. UBND xã mở hội nghị tuyên truyền về mô hình trồng dưa hấu, phổ biến kỹ thuật cho bà con nông dân và khuyến khích nhân rộng mô hình. UBND huyện mở hội nghị đầu bờ trồng dưa hấu trên đất lúa một vụ ở xã Hàm Ninh. UBND huyện hỗ trợ một phần kinh phí để động viên, khuyến khích người trồng dưa. Trồng trên đất bỏ hoang, có tiền, ai mà không muốn làm. Đến vụ hè thu năm 2009, ngoài thôn Trần Xá, các thôn Quyết Tiến, Trường Niên và Hàm Hòa cũng trồng dưa. Cả xã có 135 hộ, trồng trên diện tích 36 ha. Anh Nguyễn Đức Nhiên- Chủ tịch UBMTTQ xã Hàm Ninh, người tích cực tuyên truyền, vận động, cũng là người tìm hiểu, nghiên cứu, vận dụng kỹ thuật trồng dưa hấu cho biết “Đặc thù của dưa hấu Hàm Ninh là trồng trên đất ruộng lúa, đất thịt nhẹ, nơi ruộng cao nên thịt dưa giòn, ngọt đậm. Qua nhiều vụ trồng, bà con đã nắm chắc quy trình kỹ thuật và kinh nghiệm trồng dưa. Các hộ đều áp dụng kỹ thuật trồng có trải bạt Plastic để giữ độ ẩm cho đất và do mặt tráng bạt phản chiếu ánh sáng mặt trời nên tạo nhiều ánh sáng cho cây dưa quang hợp, kích thích cây phát triển mạnh. Mặt khác, trải bạt hạn chế cỏ mọc và sâu bệnh, côn trùng phá hại, tránh bốc thoát hơi nước và phân bón... nên dưa cho năng suất cao hơn trồng dưa không có trải bạt”. Tôi hỏi “Trong các giống dưa đã trồng ở đồng đất Hàm Ninh, giống nào cho năng suất cao hơn?”. Rít một hơi thuốc thật đậm, ngửa cổ phả ra, khói cuộn tròn thành hình các chữ o to, o nhỏ bay lên, anh Nhiên cho biết ngay “Cho đến hiện nay, bà con đã đưa nhiều giống dưa vào trồng, đó là các giống An Tiêm 1, An Tiêm 95, Hắc Mỹ Nhân, Vinh Nông, Phù Đổng và Hoàn Châu. Trong đó, các giống Hắc Mỹ Nhân, Phù Đổng và Hoàn Châu đều cho quả to, đồng đều, vỏ mỏng, ít hạt, thịt dưa giòn, ngọt đậm, giá trị thương phẩm cao. Hai giống Hoàn Châu và Hắc Mỹ Nhân vẫn là chủ lực, năng suất cao hơn nên bà con trồng nhiều”.
Bước ngoặt về sản xuất nông nghiệp ở Hàm Ninh là từ vụ hè thu năm 2010, nước Rào Đá đã vượt sông Kiến Giang về tưới tiêu cho đồng ruộng. Kể từ đây, tiếng tăm Hàm Ninh là vùng đất “bán tử địa” đã được xóa bỏ. Có nguồn nước Rào Đá về, dân Hàm Ninh mừng rơn, mừng khấp kha khấp khởi bởi đã được gieo cấy lúa 2 vụ đông xuân và hè thu như các nơi, không còn chuyện đến hè thu bỏ hoang không nuối tiếc 239 ha ruộng như trước đây nữa. Tuy nhiên, những chân ruộng cao, bà con vẫn cứ trồng dưa hấu vụ hè thu; diện tích dưa vụ hè thu hàng năm của cả xã dao động từ 20 ha đến 36 ha. Không những trồng dưa vụ hè thu, đã nhiều năm rồi, nhiều hộ nông dân Hàm Ninh cũng đã chuyển đổi những diện tích gieo cấy lúa vụ đông xuân có năng suất thấp, bấp bênh sang trồng dưa hấu vụ xuân hè. Người đầu tiên dám trồng đó là anh Trần Quang Quản ở thôn Trần Xá. Anh cùng vợ là chị Nguyễn Thị Nghỉ trồng 3 sào ở phía ngoài “Cây Nêu”, phía ngoài Cổng làng. Thế là, lần thứ hai dân Trần Xá lại có dịp “lui tới” quan sát những người “đột phá” trồng dưa. Vụ hè thu năm 2005, là đối với anh Nguyễn Đức Sinh- người đầu tiên trồng dưa trên đất ruộng bỏ hoang; năm 2008 là đối với anh Trần Quang Quản- người đầu tiên trồng dưa vụ xuân hè. Thật ra, chưa ai dám trồng dưa vụ xuân hè cũng có cơ sở, bởi đặc điểm cây dưa không ưa nước. Trồng dưa chỉ cần thi thoảng có nước dưới rãnh để vừa thấm luống dưa thôi, còn trên luống mà chứa nước thi uổng công trồng, dưa chết ẻo. Vụ xuân hè, nhiều lúc trời mưa, có cả mưa to, nếu trồng dưa người ta sợ dưa chết nên mới không dám trồng. Nhưng anh Quản lại khác, anh không trồng dưa ở chân ruộng thấp, trồng nơi ruộng cao, lại lên luống cao, rãnh đủ rộng để dễ tháo nước. Anh vốn siêng làm nhưng “ngại nói”. Ngồi uống nước trong trại dưa, chị vợ cho biết “ Khi thấy vợ chồng tui trồng dưa vụ này nhiều người e ngại, sợ uổng công vô ích, e rồi tiền mất tật mang, cũng có người can, khuyên tui gieo lúa cho chắc ăn, nhưng vợ chồng tui vẫn quyết tâm làm. Các anh chộ (thấy) đó, chừ (giờ) thì dưa tui quả to, ngọt, khách đến mua nhiều. Trồng 3 sào, nếu bán xong, nhiều thì không dám chắc nhưng tui thu trên 7 triệu là chắc, trừ chi phí, lãi ròng 5, 5 triệu. Nếu gieo cấy lúa, có được mùa, 3 sào này tui thu 3,5 triệu, trừ chi phí, lãi ròng 1,5 triệu là hết đát. Như vậy, cũng đất này, tui trồng dưa lãi gần 4 lần trồng lúa”. Nói rồi, chị Nghĩ lại cười tươi.
Vậy là, từ người “khai hỏa” này, năm sau, dân Hàm Ninh lại “đua nhau” trồng dưa vụ xuân hè.
Từ đó, những năm tiếp theo, hàng năm người dân nơi đây đều trồng dưa hấu cả hai vụ, xuân hè và hè thu. Vụ xuân hè năm 2014, cả xã trồng 15 ha dưa hấu với các giống chủ lực Hắc Mỹ Nhân, Phù Đổng và Hoàn Châu. Lại là bước đột phá, ông Hoàng Trọng Tiến ở thôn Quyết Tiến không trồng ngoài ruộng lúa mà trồng trên đất xưa nay chỉ trồng ngô, khoai, sắn và đậu lạc. Đất của ông, thuê thêm đất người khác, ông trồng 5 sào. Cuối vụ, dưa của ông Tiến cho năng suất 35 tấn/ha, năng suất cao hơn trồng dưa ngoài ruộng lúa. Điều đáng nói, để tránh tình trạng nông sản “được mùa- mất giá, mất mùa- được giá”, UBND xã Hàm Ninh chỉ đạo bà con nông dân trồng dưa theo hình thức rải vụ, không trồng cùng thời điểm để mùa thu hoạch không bị thương lái ép giá. Các hộ trồng dưa hợp tác với nhau trồng theo kiểu cuốn chiếu nên thời gian thu hoạch dưa được kéo dài. Dưa Hàm Ninh được thương lái nhiều nơi đến mua, họ mua về bán các chợ, về nhập các nhà hàng, khách sạn ở Đồng Hới, Bố Trạch phục vụ khách du lịch và mua để vận chuyển ra bán các tỉnh phía Bắc, sang Trung Quốc... Vào một sáng dịp Quốc khánh 2/9/2014, khi mặt trời lên quá dãy cát đàng Đông, tại các cánh đồng xã Hàm Ninh, người mua, người bán cười nói râm ran. Không dấu diếm chuyện lời lãi buôn bán, chị Hạ, một thương lái ở Đồng Hới, thật lòng “ Thời điểm này, bọn em mua dưa Hàm Ninh tại ruộng có giá 7.000 đ/kg, về bán tại Đồng Hới từ 9.000 đ đến 10.000 đ/kg. Bán dưa hấu Hàm Ninh bao giờ cũng có giá cao hơn dưa các nơi khác từ 2 đến 3 giá mà lại bán rất “chạy”, vì dưa Hàm Ninh quả to đều, vỏ mỏng, thịt đỏ đẹp, ít hạt, ăn giòn và rất ngọt nên ai cũng ưa”.
Qua nhiều năm trồng dưa, người dân Hàm Ninh càng quen thuộc kỹ thuật trồng nên năng suất càng cao. Vả lại, họ biết phối hợp trồng rải vụ nên bán được giá. Năm 2014, thu nhập bình quân 138 triệu đồng/ha (chưa trừ chi phí); tính ra, trồng dưa lãi gấp khoảng 4 lần so với trồng lúa. Từ mô hình chuyển đổi cây trồng ở Hàm Ninh mang lại hiệu quả kinh tế cao, góp phần xóa đói giảm nghèo, xây dựng nông thôn mới mấy năm lại đây các xã Xuân Ninh, Hiền Ninh, Vĩnh Ninh cũng chuyển đổi theo kiểu Hàm Ninh và dưa cũng cho thu nhập cao hơn lúa.
Với quan niệm, ngày Tết có quả dưa đỏ to, đẹp chưng trên bàn thờ tổ tiên ông bà trong năm sẽ gặp được nhiều may mắn, mấy lão nông Hàm Ninh đang tính kế sách trồng dưa để phục vụ Tết cổ truyền hàng năm.
Tháng 01 năm 2015
THÁI TOẢN