Chúng ta tự hào rằng: Trần Xá là một làng thuần nông nhưng có truyền thống hiếu học. Đã có nhiều con em của làng thành đạt trên nhiều lĩnh vực, xứng đáng là tấm gương cho những lớp kế tiếp noi theo. Với bài viết này, tôi xin được kể ra lớp bạn bè của tôi, những người cùng học phổ thông cấp III (khóa 1976-1979) để ôn lại thời “oanh liệt” cắp sách đến trường trên quê mẹ Trần Xá yêu thương.
Đứa bạn đầu tiên tôi muốn nói là Võ Hữu Tuấn vốn được sinh ra trong một gia đình Nhà giáo. Bố là ông Võ Hữu Tiến làm giáo viên rồi hiệu trưởng trường cấp III, chuyên viên Sở giáo dục, nay đã nghỉ hưu. Nhà Tuấn ở ngay ngã ba sông Nhật Lệ-Kiến Giang-Long Đại. Tuấn hiện đang dạy học tại trường THPT Đông Hà, tỉnh Quảng Trị. Cùng bà con cô cậu với Tuấn là Nguyễn Văn Thông, đang công tác tại Cục Thống kê Quảng Bình. Hai anh em này, hai ông bạn tôi có cấp có hàm rồi không rõ bận rộn chi mà lâu lâu cũng ít gặp, dù tôi mỗi năm có về quê một vài lần.
Mé sông gần phía đầu làng, nơi nhìn ra Cồn Nổi là nhà Nguyễn Văn Sỹ. Hồi đi học, nó hay khoe với bạn bè là nhà tau (tao) mát nhất làng. Học xong, nó sang Tiệp Khắc, sinh sống và làm ăn bên đó. Tôi và bè bạn cùng mừng cho nó vì nghe đâu làm ăn khấm khá. Lần chúng tôi gặp nhau gần nhất cũng đã ngót nghét 10 năm. Dạo ấy, bạn bè gặp nhau tay bắt mặt mừng, cứ gọi tao mày, thằng nọ con kia nhưng Sỹ "đi tây" về oai lắm, oai ra phết, bảo thế là không lịch sự. Tôi thì bảo, "bỏ mẹ cái lịch sự theo kiểu tây đó đi". Hắn cười đồng ý. Bạn bè lâu ngày sao mà vẫn hay thế, vô tư thế, như thời "áo rách" vẫn hãnh diện đến trường. Lần gặp đó, hắn có ý tưởng muốn giúp làng một kỷ niệm chi đó. Lâu lắm không gặp nên chẵng biết nó có lồng ghép vô việc mô không. Biết đâu, trên trang web này Sỹ của tôi liên hệ về làng rồi để bè bạn vui vầy với ý tưởng 10 năm trước của Sỹ.
Nói về mấy O con gái nằm trôổng giữa làng, xa có, gần có. Học xong, chưa kịp đi đâu thì O Phạm Thị Dưỡng đã kết tóc xe tơ với anh Nguyễn Đức Kỳ, "một nắng hai sương" nơi quê nhà. O Võ Thị Hiên thì khác, khăn gói bươn chãi, lặn lội ra tận đảo Phú Quốc. Hai ả ni giỏi giang việc nhà, một thời hai người như một, chuyện chi cũng hay, cũng biết, khổ mấy cũng nuôi con ăn học đến nơi. Với O Dưỡng rất chi nhiệt tình, mỗi lần họp lớp, bạn bè ghé có chi trong nhà bưng ra hết. Riêng O Hiên sẽ là người độc nhất của làng Trần Xá, nơi hòn đảo đang trở thành Đặc khu Kinh tế đầy triển vọng biết đâu sẽ dẫn dắt con cháu lập nghiệp sau này.
Khúc đầu nữa làng dưới có Thủy và Phi. Hai ông này ở làng, cùng trôổng, chỉ cách nhau đường quan; Thủy ở ngoài, Phi ở trong. Hai vị là trụ cột của gia đình. Do ham "vui sớm" và "sớm con hơn sớm của" nên nay con, cháu nội ngoại đề huề. Phi thì nhiệt tình nhất "hội", việc gì có Phi yên tâm ngay. Thủy thì ít đi chơi nên bao năm tôi chưa gặp. Hôm khai Đình rồi may mà thấy hắn cười cười nhưng mình chưa kịp hỏi do bận quay phim. Tự hứa, lần sau về quê phải tìm được hắn, vì hồi học lớp 10, hai thằng ngồi sát nhau cho đến ngày xa nhau.
Trôổng có nhiều đứa cùng học nhất là trôổng trên chợ (lúc nhỏ tụi tôi gọi là trôổng ông Đằng). Không rõ ông trời sắp đặt thế nào mà khóa học này có nhiều người ở trôổng này học thế và giờ ai cũng giỏi giang cả. Ngoài Nguyễn Văn Thông đã kể ở trên còn có Nguyễn Minh Lộc. Hiện tay này đã mang hàm đại tá Quân đội ở Quân khu V. Lộc vẫn có nước da hồng đẹp, thừa hưởng gen của dòng họ. Trần Quang Ánh- con mệ Tấn, cấp bậc thượng tá Công an ở TP Hồ Chí Minh. Ánh lấy vợ "trễ" nên con “ trẻ” kể cũng hay, trông trẻ, khỏe khoắn lắm. Nghe đồn quy hoạch Ánh làm trưởng hội đồng hương Trần Xá tại TP Hồ Chí Minh mà chưa chịu nhận. Kể cũng khổ, Sài Gòn rộng mênh mông làm trưởng một hội đồng hương làng đâu có dễ chi đối với ông tá 3 sao đang đương chức. Việc làng thì miên man vô kể. Làm cho làng tốt thì không sao, không tốt thì lắm người nói vô, nói ra; mà nào có lương bổng phụ cấp chi đâu. Kế đến, Nguyễn Thị Liên. Liên học xong ở nhà lấy chồng là anh Võ Hữu Giờ, nhà trên mút làng. Năm 1978, ông Giờ đánh đấm ở Campuchia "ác liệt" lắm, được khen ngợi và thăng vượt cấp quân hàm. Sau đó, trên đường chuyển quân vội ra biên giới phía Bắc chống Trung Quốc, lúc qua quê ông có ném lá thư gửi người thân cho người đi đường. Thư bay xuống quốc lộ 1A, được người dân nhặt và chuyển đến cho gia đình. Không rõ có thiệt hay không nhưng tôi vẫn còn nhớ chắc cú chuyện này làm bao đứa xuýt xa thán phục trong đó có Liên, người sau này trở thành đệ nhất phu nhân của chàng. Rồi còn Trần Quang Bình, biệt danh “Bình bậm”, nay Hiệu phó trường THCS Trường Sơn. Tay này ở quê mà sống khỏe, thu nhập cao. Giáo viên Trường Sơn mà cũng có lương cao ngất huống chi hiệu phó. Bình này trẻ mãi, có vợ là cô giáo quê miệt Quảng Trạch đảm đang được làng xóm khen. Vợ chồng nó được ba đứa con gái nhưng đứa nào học cũng giỏi, Cuối trôổng là cô giáo Nguyễn Thị Mai dạy học và lấy chồng ngoài Bố Trạch. Người Mai vẫn giữ được eo co, mãnh mai, rất vui nhộn khi bạn bè gặp nhau. Thực ra, Mai là o của tôi, lại lớn tuổi hơn nhưng tôi kêu bạn mà o không giận hờn. Thế kể cũng hay hay, có lúc cứ theo bà con gọi chức danh sinh ra mất tự nhiên bạn bè.
Gần chợ làng có Nguyễn Thanh Dòng - một doanh nhân có cỡ ở Quảng Trị. Nhiều năm qua, các giải thưởng quốc gia về doanh nghiệp, doanh nhân thành đạt anh có cả. Thương hiệu nhà xe Dòng Hiền tuyến Hà Nội- Quảng Trị và ngược lại, có tiếng xe tốt, phục vụ nhiệt tình lâu nay. Anh Dòng học trễ một năm do "rừu rạ" lên rú “săng“ (gỗ) kiếm chút tiền giúp gia đình cho các em ăn học. Thời trai trẻ anh đẹp trai có tiếng, nay tuổi đầu năm rồi vẫn còn phong độ. Còn tôi, Nguyễn Thanh Phiên lúc nhỏ có biệt danh là “Mèo”. Sinh cuối tháng 11/1962, đến tháng 9/1979 tức là 17 tuổi tôi “ly hương” học hành, lang thang hết chốn Sài Gòn đến Vũng Tàu làm ăn rồi lấy vợ, sinh con và “cắm luôn” ở Vũng Tàu cho đền tận bây giờ. Trần Quang Phong, con mệ Diệu. Phong là lớp trưởng của lớp học ngày xưa học giỏi, chữ đẹp. Nguyên sỹ quan Quân đội Nhân dân Việt Nam, hàm thượng tá nghĩ hưu nhưng tay Phong vẫn còn đẹp trai, tóc xanh rì, nhà bự ở Đồng Hới. Nếu không vì sự nghiệp bảo vệ đất nước bình yên biết đâu bạn tôi bây giờ là nhà khoa học hay doanh nhân. Trôổng này, trôổng của tôi, gần ngoài bờ sông còn có Nguyễn Đức Hùng, vợ là Võ Thị Vương người cùng làng. Hùng có biệt danh “Hùng Quẹo“ tên gọi lúc còn nhỏ nhưng lớn lên tụi tôi hỏi vì sao tên quẹo hắn cứ nhe răng cười trừ. Hiện Hùng làm ở Công an TP Đồng Hới, hàm tá hai sao, không biết còn quy hoạch lên gì nữa không? nhưng thêm một, hai sao nữa là đẹp. Cũng trôổng này tính luôn bạn Kìm, có nhà ở mặt tiền- đường quan (đường cái), trung tâm của làng; chồng sĩ quan hàm tá 3 sao Bộ đội Biên phòng tại TP Hồ Chí Minh. Mổi năm chị ta vô Sài Gòn ở vài bận chăm chồng con. Việc đi lại ở cái thời buổi hiện đại này thuận lợi thật. Chỉ cần hơn tiếng đồng hồ đi máy bay hoặc 1 ngày 1 đêm bằng tàu là gia đình họ đã bên nhau.
Áp chót làng là Nguyễn Đức Bình con mệ Nguồn, người bạn học cùng lớp thứ 18 của thời chúng tôi (có lẽ là lớp có người học cấp III đông nhất làng). Mấy năm qua, Bình nổi tiếng với nghề nuôi tôm bên kia Hói Hà, từng có tên trong phóng sự “ Làng bên ngã ba sông” của anh Thái Toản. Tiếng là có “của ăn của để” nhưng mỗi lần gặp lại, bọn tôi thấy rất thương bạn. Thương vì cái sự bận rộn của nghề nuôi tôm, không có nhiều thời gian để chiều mình vui vầy với bạn bè. Bình từng có một thời làm ăn xuôi ngược vi vu trên đất Liên Xô rộng lớn. Gặp nhau, bạn khoe có đứa con học tốt nghiệp Đại học Bách Khoa Đà Nẵng - Khoa Tự động hóa. Không rõ nay việc vàn đã ổn định hay chưa?
Kể về trang lứa cùng thời, tôi vẫn thường vênh mặt tự hào thêm những người bạn cùng khóa ngoài làng thành đạt tiêu biểu. Về Sài Gòn ghé bạn gái tên Nguyễn Thị Viện (Trung Quán) làm ờ Viện Khoa học Việt Nam. Ra Nha Trang gặp Đại tá Hà Xuân Cương (Trường Niên). Ngược ra thủ đô Hà Nội có Đại tá Hoàng Trọng Anh (Chính Cúng). TP Đồng Hới có Trần Văn Thỏ, Tổng Giám đốc Tổng Công ty Bình Lợi. Riêng bạn Trần Công Thuật, quê ở xã An Ninh, lớp 10A cùng khóa, nay là Ủy viên Thường vụ Tỉnh ủy- Bí thư Thành ủy Thành phố Đồng Hới. Thuật là khách quý rất nhiệt tình, luôn có mặt trong những ngày kỷ niệm họp lớp của chúng tôi hàng năm.
Với tôi, quan điểm rõ ràng: đã là đồng môn thì dù có ở cương vị nào, làm gì, to hay nhỏ, giàu hay nghèo, ở quê hay thành thị, trong hay ngoài nước đều cùng mẫu số chung là bạn. Dẫu trên bước đường sau này tôi học thêm nhiều trường lớp, thêm bạn thêm bè ở môi trường mới, tự cõi lòng vẫn không quên những kỷ niệm thời thơ ấu. Nơi ấy là quê nhà, bên dòng sông bến nước cây đa, nơi những hố bom, bờ kênh, đồng ruộng cho ta một thời bắt cá tôm nuôi mình ăn học; nơi cha mẹ tần tảo nuôi dưỡng ta trong những ngày nghèo khó. Và thế mới thấy được cái nghĩa bè bạn thời thơ ấu, sao nó đáng yêu đến thế; để ta mãi nhớ nhung trong những ngày xa quê. Ta mới càng thấm thía "Quê hương là chùm khế ngọt".
Mới đây, dịp 1/5/2014, nhân kỷ niệm 35 năm ngày ra trường, những người bạn chúng tôi đã tổ chức buổi hội lớp với gần như đầy đủ bạn bè, thầy cô giáo. Trên những mái đầu tóc đã bắt đầu điểm bạc, những cuộc gặp mặt tràn đầy cảm xúc như tìm lại nét sinh động, hồn nhiên của thuở học trò. Cứ mỗi lần gặp như thế, tình bạn, tình thầy trò luôn nặng mãi trong tôi, trong mỗi chúng ta- bạn bè tôi, học sinh lớp 10E trường cấp III Quảng Ninh./.
Tác giả bài viết: Thanh Phiên