THÁNG TÁM TRÊN QUÊ HƯƠNG
Tôi về thăm quê giữa những ngày đầu tháng tám. Xe lướt đi băng băng qua cánh đồng lúa bát ngát đang vào độ chín, lòng bỗng thấy nôn nao thật khó tả.
Đó là những năm trước thập niên bảy mươi của thế kỷ 20, lúc chưa có kênh Duy Hàm. Từ tháng 5 và tháng 6 lợi dụng lúc gặt lúa xong ruộng còn ít nhiều có nước hoặc chưa khô cứng, cả làng, cả xã tranh thủ cày ải. Từ tờ mờ sáng, người và trâu đã tranh thủ ra đồng làm việc. Càng về trưa, nắng càng gay gắt, trâu mệt mà người cũng mệt nên đành nghỉ sớm chờ đến 14 giờ chiều mới tiếp tục được. Lúc này việc bồi dưỡng cho trâu ăn no để lấy sức cày ruộng là cực kỳ quan trọng trong lúc đồng đã khô, cỏ héo cháy do nắng nóng. Bởi vậy mà việc cắt cỏ cho trâu trong mỗi đội sản xuất được một tổ chuyên nghiệp thực hiện đi từ những địa điểm gần như khu vực Rào Trúc Ly, Hàm Hòa, Phục Duệ, Cầu vòng … đến những địa điểm xa như Rào Trù, Rào Đá, Mỹ Trung, Bổn Cồn Hoàng … mới có đủ cỏ để đáp ứng cho trâu. Sau khi cày ải phơi đất khô, công đoạn tiếp theo là đập đất vô cùng gian nan vất vả. Từ sáng đến chiều, cả làng đổ ra đồng và từng bạn (mỗi bạn gồm hàng chục người) dàn hàng ngang vung vồ (vồ được làm bằng gỗ chắc như táu, lim, gõ hình tròn vuốt nhỏ hai đầu to 12 cm dài 25 cm) đập mạnh vào những cục đất được cày ải lên đã khô cứng. Dưới nắng nóng và gió nam, âm thanh khô khốc vang lên làm vỡ vụn đất, bụi bay mù mịt. Hoàn thành đập đất và xới lại, tiếp đến chờ qua tháng 8 có trận mưa xuống là tranh thủ vại hạt lúa giống xuống ruộng (có thời kỳ còn đi chọt lỗ để tra) và chờ đợi sự may rủi nhờ trời. Nếu thuận hòa lúa lên mầm và sống được khi mùa mưa đến là năm ấy có thu hoạch. Còn rủi ro sau khi gieo hạt trời nắng tiếp hạt giống không nẩy mầm thì coi như mất cả chì lẫn chài. Đó là chưa kể có khi mùa màng tưởng thu hoạch đến nơi gặp cơn lũ lụt lại mất gần hết.
Chính vì cả một vùng đồng bằng rộng lớn là Duy Ninh và Hàm Ninh mùa vụ bấp bênh phụ thuộc vào thiên nhiên nên từ giữa những năm thập niên 60 thế kỷ 20, dưới sự chỉ đạo của Huyện ủy do ông Hoàng Đàm làm bí thư, cả huyện đã dồn sức người, sức của đào kênh Duy Hàm. Đây là tâm huyết, ước mơ và tình yêu của những người con quê hương mà ông Đàm là người chủ trì muốn “thay trời đổi đất” nhằm đưa nước từ Rào Trúc Ly về tưới cho đồng ruộng của hai xã Duy Ninh và Hàm Ninh. Ai có sống thời kỳ ấy mới thấu hiểu sự vĩ đại của công trình này. Trong lúc cả nước đang có chiến tranh khó khăn mọi mặt, thế nhưng bằng sự tâm huyết và chỉ đạo quyết liệt của Huyện, cả một công trường đồ sộ gồm hàng vạn người (là dân công các địa phương toàn huyện, cán bộ các cơ quan, học sinh các trường cấp III và trường chuyên nghiệp) được huy động để đào đắp thủ công bằng chính sức người không có máy móc hỗ trợ làm nên công trình kênh Duy Hàm lịch sử. Điều đáng tiếc là việc khảo sát nguồn nước (Rào Trúc Ly) và địa chất (dưới sâu lòng kênh) không kỹ nên kênh Duy Hàm đã không phát huy được khả năng như thiết kế do nguồn nước cấp không đủ, đáy kênh vốn xưa là đáy biển nên làm nước chứa bị chua mặn vì trầm tích quá lớn. Không những thế mà mùa hè cả kênh dài kênh ngang hút nước từ đồng ruộng xuống nên đồng Duy Ninh và Hàm Ninh bị khô không còn gieo lúa vại mùa tháng mười được nữa. Cũng may nhờ tiến bộ khoa học có giống lúa mới mà dân ta làm một vụ tháng năm phần lớn đủ lương thực cho cả năm luôn.
Tháng 9 năm 2010, Hồ chứa nước Rào Đá, hồ đập lớn nhất tỉnh Quảng Bình hoàn thành đã cấp nước tưới cho 4.555 ha lúa hai vụ thuộc hai huyện Quảng Ninh, Lệ Thủy và cấp nước sinh hoạt cho bảy xã Hiền - Xuân - Tân - An - Vạn – Duy – Hàm Ninh và Khu công nghiệp Áng Sơn.
Đây là một bước ngoặt quan trọng cho làng ta và cả xã Hàm Ninh. Một vùng quê bán sơn địa chưa nắng đã khô chưa mưa đã ngập được thực sự hồi sinh. Niềm mơ ước bao đời nay của ông cha đã trở thành hiện thực. Từ đó đến nay đồng làng quê ta năm hai vụ bội thu mùa nối tiếp mùa, đời sống nhân dân dân ngày càng được no ấm, hạnh phúc và nâng cao.
Trở về thăm quê những ngày này, ngắm nhìn đồng lúa đang vào độ chín rung rinh theo làn gió, dân làng đang háo hức làm vệ sinh đường sá, trang trí chuẩn bị đón Lễ hội đình làng rằm tháng bảy và chào mừng Cách mạng Tháng Tám, Quốc khánh 2/9, lòng tôi trào lên niềm vui và hạnh phúc không nói nên lời.
Xin chúc làng Trần Xá và xã Hàm Ninh của tôi ngày càng phát triển đi lên giàu mạnh. Xin chúc bà con dân làng ta ngày càng ấm no, hạnh phúc để nơi đây, nơi chôn rau cắt rốn mãi mãi là niềm tin và là niềm tự hào của những người con đi xa.
Ngày 15 tháng 8 năm 2019
Nguyễn Thanh Tùng